İnzibati komanda sistemi

İnzibati komanda sistemi (rus. Административно-командная система, Administrativno-komandnaya sistema) — iqtisadiyyatda kapitalın və torpağın dövlətə məxsus olduğu, məhdud resursların bölüşdürülməsinin mərkəzi hökumətin göstərişi ilə və planlara uyğun olaraq həyata keçirildiyi iqtisadi həyatın təşkili üsulu. İnzibati komanda sisteminin yaradılması ideoloji bayrağı marksizm olan bir sıra sosialist inqilablarının nəticəsi idi. İnzibati komanda sisteminin xüsusi modeli Vladimir Lenin və İosif Stalin tərəfindən hazırlanmışdır.

Marksist nəzəriyyəyə uyğun olaraq, burada ölkənin rifahının kəskin yüksəldilməsi və vətəndaşların fərdi rifahındakı fərqlərin xüsusi mülkiyyətin ləğv yolu ilə aradan qaldırılması, eləcə də bütün təsərrüfat fəaliyyətinin müəyyən prinsiplər əsasında aparılması, dövlət hökuməti tərəfindən elmi əsaslarla işlənib hazırlanmış vahid məcburi plan nəzərdə tutulmuşdur. İnzibati komanda sistemi xüsusi mülkiyyətin tamamilə aradan qaldırılmasını və onun dövlət mülkiyyəti ilə əvəz olunmasını nəzərdə tutur. Əsas iqtisadi məsələlər dövlət orqanları tərəfindən həll edilir və icrası məcburi olan sərəncam və planların köməyi ilə həyata keçirilir. Bunun üçün dövlət cəmiyyətin iqtisadi həyatının bütün sahələrini, o cümlədən qiymətlərin və əmək haqqının müəyyən edilməsini tənzimləməyə məcbur olur. SSRİ-nin inzibati komanda sistemində istehsal müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyəti Dövlət Plan Komitəsi, istehsal texnologiyasını diktə edən və avadanlıqların alınması üçün vəsait ayıran sahə nazirliyi, Təchizat üzrə Dövlət Komitəsi, Qiymətləndirmə üzrə Dövlət Komitəsi, Əmək və Əmək haqqı üzrə Dövlət Komitəsi və s. ilə tənzimlənirdi.

Bu sistemə uyğun olaraq xalqın mülkiyyəti elan edilən bütün sərvətlər, əslində, tamamilə dövlət və partiya məmurlarının nəzarətindədir. Nəticədə insanların və müəssisələrin gəlirləri onların resurslardan nə dərəcədə rasional istifadə etməsindən, cəmiyyətin onların əməyinin məhsullarına nə qədər ehtiyac duymasından asılı olmağı dayandırır. Fəaliyyətin nəticələrinin qiymətləndirilməsi çox vaxt cəmiyyətin real tələbatları ilə üst-üstə düşməyən formal meyarlara əsasən həyata keçirilir. Eqalitar əmək haqqı sistemi və korrupsioner məmurların böyüməsi ilə birlikdə bu, insanların işə marağının itirilməsinə səbəb olur. SSRİ-də və keçmiş sosialist blokunun digər ölkələrində inzibati komanda sisteminin səmərəsizliyi 1980-ci illərin əvvəllərində özünü büruzə vermişdir. İnkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə bu ölkələrdə istehsal olunan məhsulların böyük əksəriyyəti aşağı keyfiyyət və köhnə dizayn səbəbindən rəqabətədavamsız olmuşdur. Bu ölkələrdə vətəndaşların rifah səviyyəsi və gözlənilən ömür uzunluğu aşağı, körpə ölümü isə daha yüksək olmuş, istehsalın texniki səviyyəsi də xeyli aşağı olmuş, həmçinin ətraf mühitin çirklənməsi xeyli yüksək olmuşdur.

Əlavə ədəbiyyat

• Попов, Гавриил Харитонович. Блеск и нищета Административной Системы. М.: ПИК. 1990.
• Липсиц, Игорь Владимирович. Экономика. М.: Омега-Л. 2007. ISBN 5-365-00866-9.
• Медведев, Рой Александрович. О Сталине и сталинизме. М.: Прогресс. 1990. ISBN 5-01-002546-9.
• Сенокосов Ю.П. Лацис, Отто Рудольфович // Суровая драма народа. М.: Политиздат. 1989. ISBN 5-250-00965-4.
• Афанасьев, Юрий Николаевич. Иного не дано. М.: Прогресс. 1988.
• Капица, Петр Леонидович. Письма о науке. М.: Московский рабочий. 1989. ISBN 5-239-00269-X.